مقدمه
این سازمان در سال 1359 با تلاش شهید دکتر فیاض بخش و تصویب شورای انقلاب، تشکیل گردید و افتخار خدمت به نیازمندان، خانواده های بی سرپرست، ایتام، توانخواهان، سالمندان، معلولین و سایر اقشار آسیب پذیر کشور را دارد. قبل از تاسیس سازمان بهزیستی، انجمن ها و سازمان های مختلفی در حوزه ی رفاه و حمایت از معلولین، سالمندان و افراد بی سرپرست یا بد سرپرست، فعالیت می نمودند اما به دلیل عدم هماهنگی در انجام امور و موازی بودن برخی فعالیت ها که حتی در بعضی اوقات در تضاد با یکدیگر بودند، در 24 خرداد 1359 این سازمان تاسیس گردید.
لایحه قانون راجع به تشکیل سازمان بهزیستی کشور
" در جهت مفاد اصول 21 و 22 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به منظور تامین موجبات برنامه ریزی، هماهنگی، نظارت و ارزشیاربی و تهیه ی هنجارها و استانداردهای خدماتی و توسعه دامنه اجرای برنامه های بهزیستی در زمینه حمایت از خانواده های بی سرپرست و نیازمند و ارائه خدمات مختلف به کودکان و تدارک امکانات پیشگیری و توانبخشی حرفه ای و اجتماعی معلولین جسمی و روانی و تجدید تربیت منحرفین اجتماعی و حمایت و نگهداری از کودکان بی سرپرست و معلولین غیر قابل توانبخشی و سالمندان و آموزش نیروی انسانی خدمات بهزیستی و توانبخشی و سالمندان و آموزش نیروی انسانی خدمات بهزیستی و توانبخشی و تامین موجبات تشویق، جلب مشارکت و فعالیت های گروه های داوطلب و موسسات غیردولتی، سازمان بهزیستی کشور تشکیل می شود."
پس از تصویت این لایحه، وظایف سازمان های زیر به همراه کلیه کارکنان، به سازمان بهزیستی کشور منتقل گردید.
1. سازمان ملی رفاه خانواده ایران.
2. سازمان بهزیستی و آموزش کودکان و نوجوانان.
3. انجمن ملی حمایت از کودکان.
4. جمعیت حمایت از اطفال بی سرپرست.
5. انجمن حمایت از معلولین.
6. سازمان ملی رفاه ناشنوایان ایران.
7. سازمان ملی بهزیستی ناشنوایان ایران.
8. واحد حمایت از خانواده های بی سرپرست سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی سابق.
9. سازمان ملی رفاه نابینایان.
10. کلیه خانه های فرهنگ روستایی که قبلاً تحت نظر وزارت کشاورزی، اداره می شد.
11. واجدهای تربیتی شهرداری سراسر کشور.
در ابتدا کمیته امداد امام خمینی(ره) و بنیاد شهید انقلاب اسلامی نیز در سازمان بهزیستی کشور ادغام گردیدند اما بعدها با تصویب مجلس شورای اسلامی از سازمان بهزیستی جدا شد.
معاونت های تخصصی سازمان بهزیستی
- معاونت امور فرهنگی و پیشگیری.
- معاونت امور اجتماعی.
- معاونت امور توانبخشی.
معاونت امور فرهنگی و پیشگیری از معلولیت ها
این معاونت طراحی، نظارت و اجرای فعالیت های پیشگیری از معلولیت ها و آسیب های اجتماعی جهت دستیابی به جامعه سالم(سلامت فرد، خانواده و جامعه) و اهداف زیر را دنبال می کند:
1. شناسایی علل بروز معلولیت ها و آسیب های اجتماعی.
2. کاهش مداوم بروز، توسعه و شدت معلولیت ها و آسیب های اجتماعی.
3. اصلاح یا تغییر عوامل محیطی که بطور غیر مستقیم در بروز معلولیت ها و آسیب های اجتماعی، تاثیر دارند، از طریق اقدام برای سلامت و پیشرفت فرهنگی و اقدام برای گسترش مهارتهای زیستی( اعم از زیست شناختی، روانشناخت و جامعه شناختی).
4. تقویت و یا ایجاد منابع موثر در پیشگیری.
استراتژی ها
1. توجه و تاکید بر ابعاد زیستی، روانی و جامعه شناختی انسان.
2. هدف گیری 100 درصد جامعه مورد نظر.
3. سازگاری برنامه ها با شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی.
4. استفاده از مشارکت جامعه.
5. ارتباط، هماهنگی و همکاری با همه ی بخش های مرتبط.
راهکارها
1. ایجاد شبکه پیشگیری از طریق اعمال مدیریت هماهنگ و عدم تمرکز در برنامه ریزی و اجرا.
2. تامین نیروی انسانی متخصص.
3. تامین اطلاعات از طریق شناسایی و برقراری ارتباط با منابع اطلاعاتی، پژوهش خصوصاً پژوهش های همه گیر شناختی و سبب شناختی، و شناسایی و تعیین گروه هدف در هر عملیات پیشگیری.
4. شناسایی و بکار گیری ابزار مناسب پیشگیری و ایجاد ابزار جدید پیشگیری.
5. طراحی برنامه های پیشگیری با رعایت انعطاف، تنوع و تعدد لازم.
6. نظارت بر حسن اجرای برنامه های پیشگیری از طریق ارزشیابی حسن اجرا و بررسی تاثیرات برنامه و مقایسه ی آن با اهداف پیش بینی شده.
7. تدارک و اجرای برنامه های ارائه بازخورد به جامعه، بخش های مرتبط و شبکه پیشگیری.
فعالیت های معاونت امور فرهنگی
با استناد به اهداف، استراتژی ها و راهکارهای فوق، فعالیت های معاونت امور فرهنگی و پیشگیری در 4 بخش پیشگیری از معلولیت ها، پیشگیری از آسیب های اجتماعی، مشاوره و پیشگیری و امور اعتیاد ارائه می شود:
1. پیشگیری از معلولیت ها
افزایش سطح آگاهی گروه مخاطب و همچنین طراحی و اجرای برنامه های غربالگری از اهم فعالیت های این قسمت می باشد. طرح های پیشگیری از آمبلیوپی در کودکان 3 تا 6 ساله، پیشگیری از ناشنوایی نوزادان و شیرخواران، کم کاری تیروئیدو نقش آن در عقب ماندگی ذهنی در کشور، طرح آموزش به منظور کاهش بروز معلولیت ها و مرگ در اثر انفجار مین در مناطق جنگی کشور، پیشگیری از اختلالات ژنتیک، آموزش پیشگیری از معلولیت ها و آسیب های اجتماعی برای مناطق روستایی و شهری، آموزش پیشگیری از معلولیت ها و آسیب های اجتماعی در سوادآموزان نهضت سواد آموزی از جمله فعالیت های این حوزه می باشد. تاسیس مراکز مشاوره ژنتیک از دیگر اقدامات معاونت پیشگیری سازمان بهزیستی می باشد. هم اکنون در تمامی استان های کشور، این مراکز مشغول به ارائه خدمت می باشند. برگزاری دوره های آموزشی مشاوره ژنتیک برای پزشکان و دیگر متخصصین گروه پزشکی از دیگر فعالیت های این معاونت است.
2. پیشگیری و امور اعتیاد
با توجه به اینکه سوء مصرف مواد، به عنوان یکی از بزرگ ترین معضلات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و بهداشتی کشور بوده و تاثیرات عمیق بر روی روند توسعه و سلامت کل جامعه می گذارد، سازمان بهزیستی کشور یکی از فعالیت های عمده خود را به موضوع پیشگیری، درمان و انجام پژوهش های کاربردی در مورد اعتیاد، اختصاص داده است و هم اکنون برنامه ها و طرح های زیادی در حال انجام می باشد که از جمله می توان به طرح پیشگیری از اعتیاد در مدارس، پیشگیری از اعتیاد در محله های شهری و روستایی، پیشگیری از اعتیاد مبتنی بر خانواده، پیشگیری از اعتیاد در محل های کار، طرح های پیشگیری از عود اعتیاد، سم زدایی معتادان با داروها و روش های مختلف، و توانمندسازی معتادان بهبود یافته، اشاره نمود. همچنین با توجه به اهداف برنامه ی سوم و چهارم توسعه، سازمان بهزیستی کشور به طور جدی به تسهیل توسعه مشارکت بخش خصوصی در پیشگیری ودرمان اعتیاد، اقدام نموده است.
3. مشاوره
ارائه خدمات مشاوره حضوری و تلفنی در مورد مسایل روانی، عاطفی، خانوادگی و اجتماعی از دیگر فعالیت های این معاونت می باشد. هم اکنون تلفن 148 در سراسر کشور، آماده ارائه خدمات مشاوره تلفنی به هم وطنان عزیز بوده و این سیستم، دایماً در حال پیشرفت و توسعه می باشد تا بتواند پاسخگویی سیل عظیم تماس های تلفنی با این مراکز باشد. برای مثال در سال 1381، فقط در شهر تهران یک میلیون تلفن به مراکز مشاوره شده است. خدمات مشاوره تلفنی، رایگان است و مخابرات هیچ هزینه ای از فرد تماس گیرنده دریافت نمی کند. هم چنین بیش از 100 مرکز مشاوره حضوری سازمان بهزیستی در سراسر کشور، فعال می باشند.
4. پیشگیری از آسیب های اجتماعی
با افزایش تماس های اجتماعی و ورود متغیرهای زیاد در این واکنش ها، تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی که حاصل تکامل طبیعی فرهنگ ها می باشد، و فرو ریختن مرزهای فرهنگی و اجتماعی؛ آسیب های اجتماعی متعددی به وجود آمده و یا آسیب های اجتماعی قبلی به شکل دیگری پدیدار گردیده اند. به همین دلیل در بحث ارتقای سلامت، توجه به بهداشت روان از راهبردهای مهم در پیشگیری اولیه از آسیب های اجتماعی، محسوب می شود. به همین دلیل سازمان بهزیستی یکی از فعالیت های خود را پیشگیری از آسیب های اجتماعی قرار داده است که در این راستا برنامه های متعددی در حال اجرا می باشد. برنامه آموزش مهارتهای زندگی Life Skills) ) از برنامه های مهم این سازمان میباشد. این مهارت ها شامل مهارتهای فردی و روابط بین فردی، مهارتهای شناختی و جسمانی می گردد. در این برنامه، مهارت هایی از قبیل مهارت خودآگاهی، مهارت ارتباط موثر، روابط بین فردی، مهارت تفکر خلاق/ تفکر انتقادی، مهارت حل مشکل/ تصمیم گیری، و مهارت مقابله با استرس/ مقابله با هیجانات منفی، به گروه مخاطب آموزش داده می شود. برنامه آموزش خانواده(Family Life Education)، برنامه روان بهداشت یاران مدارس، و برنامه همیاران سلامت روان، از دیگر برنامه ها در این حوزه می باشند. در برنامه همیارانسلامت روان، همیاران که افراد داوطلب می باشند پس از آموزش کافی، زیر نظر کارشناسان سازمان بهزیستی به فعالیت جهت ارتقای سلامت روان محله ی خود می پردازند.
معانت امور اجتماعی(حمایت خانواده)
این معاونت، مسئول ارائه و انجام برنامه های خدمات اجتماعی بشرح زیر می باشد:
شرح فعالیت ها و خدمات معاونت امور اجتماعی
1. ارائه خدمات حمایت، مشاوره ای، مادی و معنوی به خانواده های بی سرپرست و نیازمند که به دلایلی از قبیل فوت سرپرست، زندانی شدن سرپرست، مفقود الاثر شدن سرپرست، به سربازی رفتن سرپرست، طلاق و .... فاقد سرپرست بوده و قادر به تامین حداقل نیازهای اساسی خود نمی باشند، از طریق ارائه کمک های مالی مانند پرداخت مستمری ماهانه، پرداخت کمک هزینه تحصیلی و آموزشی به دانش آموزان و دانشجویان، کمک های سرمایه ای، کمک هزینه های مسکن، درمان، پوشاک، تهیه وسایل زندگی، تهیه جهیزیه. به موجب مصوبه شماره 594/ق مورخ 1/9/71 مجلس شورای اسلامی، قانون تامین زنان و کودکان بی سرپرست یا بد سرپرست نیز که به سازمان بهزیستی محول شده در این حوزه اجرا می گردد.
2. ارائه خدمات مددکاری و مشاوره مددکاری اجتماعی، جایگاه خاصی در مراحل مختلف ارائه انواع خدمات بهزیستی به خدمت گیرندگان دارد و مراجعه مددجو به بهزیستی به منظور سرویس گیری از مراکز خدماتی، از واحد مددکاری آغاز می گردد. خدمات مددکاری، شامل مصاحبه با مددجو، بازدید منزل و روش های مددکاری، شناخت و تصویر نسبتاً روشنی از وضع اقتصادی و اجتماعی و وضع روحی و جسمی و فرهنگی اعضای آن و در نتیجه کمیت و کیفیت نیازهای برآورده نشده خدمت گیرنده به دست می دهد. خدمات مددکاری اجتماعی حتی پس از ترخیص خدمت گیرنده و خانوار در مرحله پیگیری نیز ادامه دارد.
3. ارائه آموزش های فنی و حرفه ای از طریق کلاسهای آموزش خیاطی، قالی بافی، پارچه بافی، گلیم بافی در جهت حرفه آموزی و اشتغال خدمت گیرندگان و استقلال اقتصادی آن.
4. ارائه آموزش پیش دبستانیدر مهدهای کودک به کودکان 3 ماهه تا 6 ساله که این فعالیت به صورت های زیر انجام می شود:
أ- ارائه خدمات آموزشی تربیتی روزانه کودکان متعلق به خانواده های نیازمند و بی سرپرست در مهد کودک دولتی در مجتمع خدمات اجتماعی که تامین اعتبار و انجام کلیه خدمات مربوطه توسط سازمان بهزیستی کشور انجام می شود.
ب- صدور مجوز و ارائه ضوابط اداره و آموزش کودکان و نظارت مستمر بر فعالیت مهدهای کودک خصوصی که از طریق سرمایه گذاری بخش خصوصی ایجاد و اداره می شوند.
ت- برنامه ریزی و نظارت بر فعالیت مهدهای کودک خودکفا که در وزارتخانه ها و موسسات دولتی به منظور رفاه حال زنان شاغل ایجاد می گردند و در چارچوب آیین نامه ها و دستور العمل های سازمان بهزیستی انجام وظیفه می نمایند.
5. حفاظت و نگهداری شبانه روزی اطفال و نوجوانان بی سرپرست وبدسرپرست: در واحدهای شبانه روزی و شیرخوارگاهها و واگذاری امر حضانت و سرپرستی کودکان به خانواده های صلاحیت دار و ارائه برنامه های تربیتی، مراقبتی، پرورش و آموزش امور تحصیلی تا زمان تشکیل زندگی مستقل.
6. پرداخت کمک های مالی و(امداد ماهیانه) و مشاوره ای به کودکان بی سرپرست که به صورت مستقل زندگی می کنند یا توسط افراد داوطلب نگهداری می شوند.
7. ارائه خدمات آموزشی، عقیدتی و تربیت بدنی و فرهنگی و برقراری اردوهای تربیتی برای جوانان و نوجوانان متعلق به خانواده های نیازمند و بی سرپرست در جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی.
8. تهیه و توزیع شیر خشک جهت کودکان فاقد والدین و معلولین که در مراکز شبانه روزی یا خانواده نگهداری می شوند و کودکانی که مادر به دلایل پزشکی قادر به شیر دادن به آنها نبوده و نیازمند می باشند.
9. بازپروری زنان ویژه که به دلایلی دچار آسیب اجتماعی گردیده اند، تا مرحله بازگشت به خانواده یا تشکیل زندگی مستقل.
معاونت امور توانبخشی
توانبخشی با هدف یکپارچه سازی و عادی نمودن زندگی معلولین بعنوان شهروندان فعال جامعه، اقدامات خود را به انجام می رساند و به همین جهت در چندین محور اساسی و گسترده در جهت ایجاد فرصت های مساوی برای معلولین گام بر می دارد، تا فرد معلول با کسب ارتقاء لازم و اطمینان کامل و شناخت مسئولیت ها، بعنوان عضوی از اعضاء اجتماع بتواند از حقوق مساوی چون سایر افراد جامعه بهره مند شود. در این یکسان سازی فرصت ها و شرایط، مشارکت مردم نقش تعیین کننده ای را دارا می باشد.
1. خدمات توانبخشی اجتماعی
فعالیت های زیر در خدمات توانبخشی اجتماعی صورت می پذیرد؛ خدمات مددکاری بصورت تشکیل پرونده و بررسی وضعیت اجتماعی و اقتصادی خدمت گیرندگان و خانواده های آن ها و راهنمایی و مشاوره مددکاری.
· مناسب سازی محیط شهری و اماکن عمومی.
· مناسب سازی محیط مسکونی معلولین.
· خدمات مشاوره و راهنمایی از طریق روانشناسی.
· خدمات آموزشی پیش دبستانی جهت کودکان دارای معلولیت شدید.
· کمک به تحصیل و تحصیلات تکمیلی جهت معلولین.
· ارائه خدمات و کمکهای مالی از قبیل مسکن، وام بانکی، هزینه ازدواج، تهیه لوازم ضروری زندگی و .... .
· ارائه آموزشهای خاص جهت ناشنوایان و نابینایان و عقب ماندگاه ذهنی(در قالب مراکز روزانه آموزشی توانبخشی).
· رسیدگی به امور معلولین جسمی- حرکتی و سالمندان.
· خدمات نگهداری شبانه روزی سالمندان و معلولین(جسمی-حرکتی و عقب ماندگان ذهنی)، که در این مراکز، معلولین و سالمندانی که قادر به انجام امور شخصی نبوده و یا بی سرپرست بوده و یا عقب ماندگان ذهنی که بهداشت روانی خانواده را به خطر می اندازند و یا خدمت گیرندگان مجهول الهویه نگهداری می شوند.
2. خدمات توانبخشی حرفه ای
آن قسمت از مراحل تدریجی، پیوسته و هماهنگ شامل تدارک گروهی از خدمات حرفه ای یعنی راهنمایی حرفه ای، آموزش حرفه ای و نیز گزینش حرفه مناسب، که برای مدد دادن به معلولین به منظور پیدا کردن و حفظ شغل در نظر گرفته شده است، می باشد.
بنابراین خدمات توانبخشی حرفه ای باید مقدماتی فراهم آورد تا افرادی که دارای معلولیت هایی هستند بتوانند استقلال اقتصادی و اجتماعی کسب کرده و شان و احترام خویش را بدست آوردند. در این بخش بر اساس تعریف فوق، فعالیت های ذیل در توانبخشی حرفه ای انجام می پذیرد:
- ارزشیابی حرفه ای معلولین جویا و متقاضی کار و خدمات توانبخشی حرفه ای.
- مشاوره و راهنمایی حرفه ای معلولین.
- آموزش فنی و حرفه ای در کارگاهها ی تحت پوشش سازمان.
- معرفی جهت آموزش فنی و حرفه ای به خارج از سازمان ارائه خدمات سنجش علائق شغلی و استعداد حرفه ای- روان سنجی و غیره.
- آموزش مهارت های سازگاری اجتماعی و ارتباطی.
- ارتباطات مستمر بین سازمانی و خارج از دستگاه های دولتی جهت فراهم نمودن زمینه اشتغال معلولین.
- آگاه سازی جامعه در جهت آشنایی با توانایی های حرفه ای معلولین.
- ارزشیابی تشخیصی جهت تعیین تکلیف معلولین از دیدگاه آموزش و اشتغال فنی و حرفه ای.
3. خدمات توانپزشکی
خدمات توانپزشکی شامل خدمات پزشکی و توانبخشی بوده و این خدمات در جهت خودکفایی معلولین می باشد. خدمات توانپزشکی در کلینیک های توانبخشی بصورت تیمی امکان پذیر بوده و علاوه بر پزشک که کارهای درمانی را انجام می دهد، بر طبق نیاز معلولین، گروه های دیگر توانپزشکی در تیم شرکت می نمایند این گروه ها شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتار درمانی، شنوایی شناسی، ارتوپدی فنی، پرستاران و روانشناسان می باشند.
در خدمات توانپزشکی از وسایل ساده و پیشرفته جهت توانبخشی معلولین استفاده می گردد. در کنار تجهیزات، یکسری فعالیت ها از طریق تکنیکها و روش های مشاوره ای می باشد. مانند کار درمانی، گفتار درمانی و شنوایی شناسی(در زمینه تربیت شنیداری).
در خدمات توانبخشی و توانپزشکی معلولین، گهگاه ناگزیرند از وسایل کمک توانبخشی، استفاده نمایند مانند سمعک، ویلچر، عصا(زیر بغل، آرنجی)، تشک مواج ...و نیز گاهی جهت ارتقاء فعالیت از ارتزها و پروتزها(مانند کفش طبی، انواع بریس ها، اندام مصنوعی و ......) استفاده می شود. در این بخش بر اساس نظرات فوق،فعالیت های ذیل در خدمات توانپزشکی انجام می پذیرد:
· تشکیل بانک اطلاعاتی در خصوص تجهیزات توانبخشی.
· تهیه استاندارد جهت کلینیک های توانبخشی از لحاظ نیرو، فضا، مکان و تجهیزات توانبخشی.
· نظارت بر کار کلینیک های توانبخشی.
· نظارت بر کار پزشکان و پرستاران و گروه های توانبخشی در مراکز نگهداری.
· نظارت بر بهداشت و تغذیه و داروی مراکز نگهداری.
بررسی نیازهای تجهیزاتی و وسایل کمک توانبخشی
· تهیه بولتن های آموزشی هت استفاده از وسایل توانبخشی و آموزش مسائل توانبخشی.
· برگزاری همایش های آموزشی و اجرایی جهت یکسان سازی فعالیت های کلینیک های توانبخشی.
4. خدمات تربیت بدنی معلولین
بارور نمودن اوقات فراغت معلولین و توسعه و تقویت و حمایت از فعالیت های ورزشی به منظور تامین سلامت، نشاط روحی و بازتوانی جسمی آنان مهمترین اهداف تربیت بدنی معلولین در این حوزه می باشد. در این راستا، آگاهسازی و ارتقاء دانش مربیان و معلولین و خانواده های آنان، برگزاری دوره های آموزشی و تربیت مربی ورزش ویژه معلولین، تالیف کتب جزوات و نوارهای آموزشی، برگزاری اردوها و مسابقات ویژه معلولین جسمی، ذهنی و نابینا و ناشنوا و تامین وسایل ورزشی ویژه از مهمترین اقدامات این بخش می باشد.
5. توانبخشی مبتنی بر جامعه
راهبرد توانبخشی مبتنی بر جامعه به عنوان روشی برای پیوستن توانبخشی به خدمات بهداشتی درمانی و تکمیل فرآیند ارائه این خدمات و توسعه در جامعه محلی مطرح گردیده است. اقدامات برای انجام توانبخشی مبتنی بر جامعه در کشور از سال 1372 با ترجمه مجموعه 30 کتابچه آموزشی سازمان جهانی بهداشت آغاز و با مساعدت معاونت امور بهداشتی وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی در دو منطقه بیارجمند و میامی شهرستان شاهرود آغاز و هم اینک در 20 شهرستان از 14 استان کشور به اجرا در آمده است.
مهمترین اقدامات در توانبخشی مبتنی بر جامعه عبارتند از:
· آموزش بهورزان، کاردان ها، کارشناسان و پزشکان شبکه بهداشت و درمان و در شهرستان ها.
· شناسایی معلولین توسط بهورزان و ارائه خدمات آموزشی و توانبخشی مورد نیاز در سطح خانه های بهداشت.
· ارجاع موارد معلولیت نیازمند به خدمات تخصصی تر به سطوح بالاتر.
· ارائه خدمات تخصصی با همکاری درمانگران بهزیستی در سطح شهرستان.
· تامین وسایل کمک توانبخشی مورد نیاز معلولین.
· تلاش برای مناسب سازی محیط مسکونی معلولین.
· تشکیل شورای توانبخشی محلی در سطح روستا و بخش.
· تلاش برای حل مشکل اشتغال معلولین شناسایی شده و نیازمند شغل.
· حمایت مالی از معلولین شناسایی شده نیازمند.
منبع: بخشنامه سازمان بهزیستی
گردآورنده : دانشجوی رشته علوم اجتماعی(خدمات) - کتانباف